movie scene

Het oeuvre van één van Neerlands beste documentairemakers is nu eindelijk op dvd verschenen.

Als kind zag ik ooit een film over straatmuzikanten in de ondergrondse van Parijs. Hoewel het al de vierde film was die ik die avond zag,  wist de film mijn aandacht er bijzonder goed bij te houden. Wel verbaasde ik me over de lange, uitvoerig observerende beelden van zigeuners, Zuid-Amerikanen en zwarte straatmuzikanten, waar het hele muziekstuk werd afgespeeld zonder dat de scene in stukken werd gesneden. Ook was het vreemd de stem van de interviewer duidelijk te horen en de mensen recht in de camera te horen praten, terwijl ik de interviewster als kijker nooit te zien kreeg. Nu ik de film na meer dan tien jaar weer terug zag, besefte ik dat er eigenlijk nauwelijks een betere introductie van de methodes en esthetiek van documentairemaakster Heddy Honigmann denkbaar is.

Stijlkenmerken
Die film, Het Ondergrondse Orkest, bevatte namelijk alle stijlkenmerken en thema's van een Heddy Honigmann film; de buitenstaanders in de samenleving, de kunst die hen troost biedt in hun dagelijkse strijd om te overleven en hun herinneringen aan thuis, hun vaderland en overledenen die uitvoerig in de dialogen aan bod komen. Ik zeg hier bewust dialogen, want interviews doet Heddy Honigmann niet. Haar dialogen zijn wellicht te duiden als vraaggesprekken, maar in ieder geval niet als journalistieke interviews. Dankzij deze methode wint ze makkelijk het vertrouwen van de mensen waar ze mee praat, maar nog belangrijker: voelen we haar nieuwsgierigheid naar de mensen met wie ze in gesprek is. Zelf formuleerde Honigmann het al eens beter door te zeggen dat ze geen films maakt over thema's, maar over mensen. Het is juist het ontdekken van het verhaal achter die mensen wat het maken van documentaires voor haar de moeite waard maakt.



De werkelijkheid naar de hand zetten
Het Instituut voor Beeld en Geluid heeft nu een dvd-box samengesteld met dertien van haar films, waaronder de film die ze in opdracht van het instituut maakte: En op een Goede Dag. Hiervoor maakte ze deels gebruik van het archief van het instituut, maar bedacht ze ook een fictieve verhaallijn. Het is een film die Honigmann's oeuvre kenmerkt, waar plaats is voor fictie en documentaire. Zo wordt de werkelijkheid nog wel eens door de Nederlands-Peruaanse filmmaker naar haar eigen hand wordt gezet met een flink aantal geënsceneerde scenes in een aantal van haar documentaires.  Zo zit er in Metaal en Melancholie - een film over Lima, de geboortestad van Honigmann - een agent die de taxi waar de filmcrew zich in bevindt, aanhoudt en vraagt waar ze mee bezig zijn. Als Honigmann antwoordt dat ze een film maken over taxi-chauffeurs zegt de man vol enthousiasme dat hij ook taxi-chauffeur is en vraagt hij haar of ze hem ook niet wil filmen. Het zou geforceerd over kunnen komen, maar het spel van de agent is zo natural als een Italiaanse neorealistische film uit de jaren '50, een invloed die Honigmann nog wel eens noemt. Deze invloed is vooral zichtbaar in haar consequente regie, waarbij ze steeds maar weer de werkelijkheid naar haar hand weet te zetten. Die consequente regie is iets wankelender in haar eerdere fictiefilms. In de korte films op de box, en ook haar nieuwe film, laat het acteerwerk op sommige momenten te wensen over. Maar in haar niet zo bekende fictiefilms Hersenschimmen en Tot Ziens, met topacteurs als Joop Admiraal en Johanna ter Steege, is het spel juist weer buitengewoon goed en heeft het naturalistische spel een zeldzame kwaliteit waar veel hedendaagse Nederlandse filmmakers nog een hoop van kunnen leren. Toch is het vooral haar documentaire-werk en haar eigenzinnige aanpak die Heddy Honigmann onderscheidt van haar collega's.

Intieme herinneringen
In Metaal en Melancholie vertelt een man op leeftijd in zijn oude, vervallen taxi over een korte maar hartstochtelijke relatie met een Italiaanse vrouw jaren geleden. De man vertelt met passie, maar pas als hij het liedje afspeelt waar hij tijdens die kortstondige relatie met haar naar luisterde, wordt zijn verhaal echt voelbaar en is het net alsof we naast hem in diezelfde taxi zitten. Het is een werkwijze die Honigmann steeds weer gebruikt om de meest intieme herinneringen bij haar personages los te krijgen. Zo ook bij de bejaarden in O Amor Natural die erotische poëzie voorlezen en daardoor hun (vroegere) liefdesleven bloot geven. De foto's en voorwerpen die de weduwen van een Bosnisch dorpje in Goede Man, Lieve Zoon als enige herinnering aan hun mannen hebben die op gruwelijke wijze werden omgebracht door de Serven, de oorlogsveteranen in Crazy die allemaal een lied uitkozen om vervolgens over hun traumatische VN missies te vertellen; het is het op deze wijze terughalen van herinneringen dat ook meteen het belangrijkste thema in Honigmann's oeuvre is. Want wat zijn we eigenlijk zonder ons geheugen? Zonder herinnering kun je alleen maar kijken, aldus Joop Admiraal's personage in Hersenschimmen. 

Casting
Een andere kracht van Honigmann's films is het vinden van de mensen in haar films. Zelf noemt zij dit  in één van haar eigen essays het casten van mensen, een term die normaal alleen bij fictie-films gebruikt wordt. Hierbij werkte zij vaak nauw samen met researcher en regie-assistent Esther Gould, die inmiddels zelf ook geen onaardige documentaires maakt. Ook komt geluidsman Piotr van Dijk vaak voor op de credits, hoewel de cameraman vaak wisselt per film. Hierdoor is een herkenbare visuele stijl wat uitgebleven in Honigmann's werk, waarbij ze de ene keer wel en de andere keer niet in beeld is. Een andere kracht van Honigmann is haar talenkennis, waarmee ze vaak zonder tolk direct contact kan maken met de mensen in haar films. Dit is ook een enkele keer een beperking. Zo lijkt er in Goede Man, Lieve Zoon veel in de vertaling verloren te gaan en is er minder wederzijds begrip, waardoor we dat gevoel alsof we iemand echt leren kennen hier niet krijgen en de film afstandelijk blijft vergeleken met de rest van haar werk. Het is één van de weinige films op de box waar Honigmann niet haar talenkennis kan inzetten, omdat ze simpelweg de taal niet spreekt. Het is namelijk wel dankzij die brede talenkennis dat ze op een intiem niveau met de mensen in haar films contact weet te leggen, wat weinig Nederlandse documentairemakers in het buitenland is gelukt.



Buitenstaander
Dit heeft ook te maken met het feit dat ze altijd een beetje een buitenstaander is gebleven, die anders naar Nederland kijkt. Zo zitten er ook echt Nederlandse activiteiten in een aantal van haar films. Denk bijvoorbeeld aan de lange fietsscenes en de ontmoeting op de schaatsbaan in Tot Ziens. Hierin wordt ook nauwelijks gepraat, wat misschien niet een vaak voorkomend gegeven is in Honigmann's oeuvre, maar wel een aantal van de mooiste momenten in haar films heeft opgeleverd. Zo is er de Japanse vrouw in Forever, die pianiste is geworden voor haar overleden vader aan wie ze elk stuk dat ze speelt opdraagt. Of een Argentijn die veelvoudig gemarteld is en net op tijd heeft weten te ontsnappen uit zijn thuisland voor zijn vingers eraf zouden worden gehakt, zoals met veel van zijn collega's gebeurde. En een groep Afrikaanse muzikanten die Otis Redding's Try a Little Tenderness uitzonderlijk goed spelen in de Parijse metro. Maar het mooiste voorbeeld hiervan komt voor in de film Dame la Mano, een documentaire over Cubaanse immigranten in New York. In deze film worden in het eerste uur eerst uitgebreid de personages geïntroduceerd, om vervolgens in een rumba van een half uur uit te barsten, waar ieder van hen zijn expressie en karakter kwijt kan. Het is de wekelijkse energie en troost die muziek en dans kan brengen en de ellende van het dagelijkse leven even doet vergeten en de Cubanen laat voelen alsof ze thuis in Cuba zijn.

Extra's
De dvd bevat een aantal verhelderende essays van Hans Beerekamp, Silvio Grasselli en Esther van Driesum die haar werk en de thema's die daarin voorkomen introduceren. Ook bevat het boekje essays van Honigmann zelf waar ze ingaat op haar werkwijzen.

Conclusie
Heddy Honigmann is één van Neerlands beste documentairemakers die in elke film bijzondere en intieme verhalen weet vast te leggen door middel van haar ijzersterke regie. Haar films over sociale buitenstaanders en het belang van het geheugen zijn nog net zo relevant als toen ze enkele decennia geleden begon. De uitgave van deze dvd box met bijna Honigmann's complete oeuvre kan alleen maar als een verrijking van de dvd distributie van documentaire cinema worden gezien en is voor iedere documentaire-liefhebber een must-have.

Extra's: