movie scene

Langzamerhand wint documentairemaker Joshua het vertrouwen van dader én slachtoffer.

In The Act of Killing (2012) liet Oppenheimer zien hoe rechtse knokploegen in de jaren 1965-66 met Amerikaanse steun begonnen aan een grootschalige zuivering van iedereen die verdacht was van marxistische denkbeelden. De beulen van toen waren voor de camera bereid hun daden opnieuw te tonen in een cinematografische historische reënscenering, zonder enige gêne. Nog opmerkelijker was dat de kwelgeesten van toen tot de dag van vandaag aan de macht zijn. Vandaar dat een groot gedeelte van de crewleden, waaronder de co-regisseurs, anoniem voorbij komen op de aftiteling.



Opticien
Want waar andere regimes, zoals de Rode Khmer van Pol Pot, werden omvergeworpen, mede dankzij westerse inmenging, bleef Indonesië, met westerse inmenging, een rechtse oligarchie. De angst voor het communisme, de red scare zoals dat ook in Vietnam was, prevaleerde boven rationaliteit. Amerika keek moedwillig weg toen meer dan een half miljoen mensen het slachtoffer werden van wrede foltering en dwaze executies. Oppenheimer verbeeldde deze geopolitieke ellende door te focussen op de mensen achter deze daden. Zo onthulde hij de menselijkheid van de slachtoffers, en het gebraak daaraan bij de daders. Achter hun ogen schuilde een grote leegte.
Die leegte, die beangstigend werkt, wordt gevuld door in The Look of Silence de slachtoffers van de zuivering te tonen, in dialoog met de daders. We volgen een opticien, die met zijn meetinstrument langs de moordenaars van toen reist. Vervolgens zien we de gevolgen van de wreedheden voor een familie. Een oude vrouw komt in beeld, met haar rimpelig gelaat als bewijs van haar trauma. Deze onverschrokken vrouw vertelt gelaten over het verlies van haar familie. Het gaat niet over wraak, maar over resolutie en verklaringen voor het geweld.



Shockfactor
Dan schakelen we naar de opticien. Met het meetinstrument op vertellen de mannen, net als in The Act of Killing vol trots over hun daden. Het meetinstrument wordt een iconisch brandmerk, zoals dat zichtbaar is op de poster van de film. Gek genoeg is er ook veel defaitistisch sentiment te ontwaren in de documentaire. Mannen die verantwoordelijk waren voor de razzia’s, en niet voor de executies, vrijwaren zich van enige schuld. Hen treft geen blaam. Bovendien is het al zo lang geleden, ze willen het verleden laten zoals het is: een pijnlijke wond die nooit is geheeld. Op deze manier bagatelliseren de betrokkenen hun slachtoffers. Zo laat Oppenheimer met zijn vernuftige vraagstellingen de daders zichzelf ontmaskeren. Het is een gewiekste manier om ze over de gruwelijkheden te laten vertellen. Desalniettemin ontbeert het The Look of Silence aan de shockfactor die wel nadrukkelijk aanwezig was in The Act of Killing. Het slot van het tweeluik is minder kleurrijk en conventioneler van aard, zonder de toneelstukjes van de daders, die deel één zo subliem maakten. Afgezien daarvan zorgt Oppenheimer ervoor dat er een bewustzijn ontstaat aangaande onze postkoloniale samenleving, en met name over het leven na de zuivering in Indonesië. Daarmee past zijn werk prima in het straatje Werner Herzog en Errol Morris, producenten van deze film.

Conclusie
De urgentie van The Act of Killing heeft The Look of Silence niet. Desondanks is deze documentaire een must-see voor de kijker die de gelauwerde voorganger al heeft gezien.