movie scene

In zijn poetische documentaire El Boton de Nacar (De paarlemoeren knoop) beziet Patricio Guzman (1941) de geschiedenis van zijn geboorteland Chili, vanaf de oerbewoners tot en met de dictatuur van Pinochet, vanuit het element water. Dat levert een heel bijzonder perspectief op. 

Licht en water
Guzman wordt wel beschouwd als de nestor van de Chileense documentaire. Veel van zijn films zijn in Cannes vertoond en hij verwierf met name faam door zijn trilogie The Battle of Chile (1975-1979), over de opkomst van de junta in de jaren zeventig. Ook in The Pinochet Case (2001) en Salvador Allende (2004) behandelde hij de nationale trauma's van de staatsgreep tegen Allende en de erop volgende terreur van Pinochet. Guzman was een van de velen die na de machtsgreep in 1973 gevangen gehouden werden in het voetbalstadion van Santiago de Chili. Later wist hij te ontkomen en verbleef hij op Cuba, in Spanje en tegenwoordig woont hij in Parijs. Waren zijn genoemde documentaires vooral strijdbaar, politiek en feitelijk, zijn laatste twee - Nostalgia for the Light (2010) en El Boton de Nacar (2015) - zijn meer poetische filmessays, waarin dezelfde thema's aan de orde komen maar op een associatieve en intuitieve manier.



Druppel water
In Nostalgia richt Guzman zich op het licht in de Atacama woestijn in het noorden, de droogste plek op aarde, vol van culturele betekenissen en herinneringen, van oeroude ruines tot resten van begraafplaatsen en huizen van mijnwerkers in de negentiende eeuw, weggewerkte resten van slachtoffers van de junta, en telescopen waarmee astrologen de ruimte observeren. El Boton de Nacar begint met een shot van een stuk kwarts uit diezelfde woestijn, waarin een druppel water opgesloten zit. Over dat water, in het zuiden van Chili, gaat het in deze film, van glibberige gletsjers, snel stromende rivieren, een kolkende oceaan, nevelige fjorden tot het geruststellende tikken van de regen op een zinken dak. Water dat - ook in dit geval - herinneringen heeft opgeslagen. Vanaf de autochtone bevolking tot slachtoffers van weer die junta.

Filmisch archeoloog
Chili heeft een opmerkelijke verhouding tot de zee. Het heeft een zeer langgerekte kust aan de Stille Oceaan, maar de grote steden liggen in het smalle binnenland. Chili heeft ook geen maritieme geschiedenis. Guzman laat zien, hoe het leven van de eerste bewoners van Zuid-Chili gebaseerd was op water: ze verplaatsten zich in kano's, ze haalden hun voedsel uit water en  waren uitstekende zwemmers. Water heeft iets beschermends en geruststellends maar ook iets bedreigends en beangstigends. Guzman maakte mee, dat één van zijn klasgenoten meegesleurd werd door het water van de zee. In de tijd van de junta was het water van de oceaan een begraafplaats voor politieke dissidenten; ze werden - vastgebonden aan een stuk rails - uit helikopters gegooid.



Knoop
Guzman verbindt tussen prachtige filmische bespiegelingen door de uitroeiing van de inheemse Patagonische bevolking op subtiele wijze met de moorden op politieke gevangenen. In de negentiende eeuw kocht de Engelse kapitein Fitzroy de autochtoon 'Jemmy Button' voor een knoop en nam hem mee naar Engeland. Eenzelfde knoop is anderhalve eeuw later gevonden op zo'n stuk treinrails in de oceaan. Van de inheemse bevolking in Patagonie zijn nog maar twintig mensen over, en nog altijd zoeken nabestaanden naar vermisten uit de tijd van de junta. Zo meandert Guzman door de geschiedenis van zijn land. Steeds vanuit het perspectief van het element water. Als een filmisch archeoloog, op zoek naar sporen, resten van mensenlevens die verdwenen zijn.   

Conclusie
El boton de nacar is een poetisch filmessay, waarin Guzman associatief en op heel persoonlijk wijze de geschiedenis van zijn land vertelt vanuit het perspectief water. Water dat veel herinneringen heeft opgeslagen.